ماگما

كوه چهل چشمه ( کردستان ) يال ها و ييلاق هاي آن

كوه چهل چشمه واقع در ما بین سقز ، مریوان ، دیواندره افزون بر ويژگي هاي طبيعي و اكولوژيكي كم نظير خود مانند: بلندي، پربرف و پرآب بودن چشمه هاي آن، رستنگاه گل ها و گياهان متنوع داراي دهها قله و يال است كه زنجيروار به هم پيوسته و با مجموعه اي از ييلاق ها كه زماني نه چندان دور محل اتراق دامداران و چراي دام هايشان بوده به آن اعتبار و موقعيت تاريخي و جغرافيايي خاصي داده است. يال ها و ييلاق هاي اطراف كوه چهل چشمه را آقاي سلام اسماعيل سرخ به كمك يكي از اهاي 90 ساله روستاي «تبريزخاتون» به نام حاج توفيق زادپور شناسايي و بازيابي كرده است كه پيش از اين نيز در فصلنامه«كوه» به چاپ رسيده است.

با توجه به اهميتي كه مجموعه كوههاي چهل چشمه در مجموعه كوههاي زاكرس خصوصاً در كردستان دارد به علت اينكه به بركت زمستانهاي طولاني كردستان ، وارتفاعات بلند چهل چشمه بزرگترين ذخيره گاه آب است وصدها گونه ي گياهي دارويي بي نظير را در خود جاي داده است ازجمله: سولان ياگل پامچال، كاشمه، لووشه، پسل يا كول، سموور، ريواس، مني ، سووره بنه، گوني، كنيوال، پيچك، برزا، سنوبر، قيتران، بنفشه، سالمه و ... بي نظرترين مجموعه ي گل وگياه رادر ايران به وجود آورده است . خصوصاً اينكه يكي از سرچشمه هاي ثابت سه رودخانه مهم ايران از جمله : 1- رودخانه ي قزل اوزن كه به سفيد رود مي ريزد . 2- يكي ازشاخه هاي رودخانه ي سيروان كه به درياي عمان مي ريزد. 3- محل آبگيري رودخانه ي زرينه رود يا ( خور خوره ) كه به سد بوكان مي ريزد ، اهميت آن بيشتر آشكار مي گردد ، خصوصاً اينكه تمام شهرهاي سقز ، بوكان، مياندوآب، بناب وتبريز به وسيله چهل چشمه از سد بوكان سيراب مي گردد.

مجموعه ي كوههاي چهل چشمه شامل حدود بيست قله ي ديگر مي باشد از جمله شاه نشين در چهل چشمه ، دالاش ،دوبرار،كوه سلطان، كوه باينچوب،كوه افراسياب، كوه كاني ميران، كوه هزار ميرگ، باشورتي وكوه كل كوژ با ارتفاعات گوناگون. خود قله‌ي چهل چشمه يا شاه نشين داراي يالهاي متعددي مي باشد، ازجمله:كل با، يا يال مله كه وه، يال كاني زليخا يا قولي زليخا، يال گاوه لال، يال برده قبله، يال شاه نشين، يال كال كالي، يال دلو، يال ئه ستيره ره ش(حوض سياه).

براي آگاهي بيشتر خوانندگان لازم است به عرض برساند كه بيشتر مناطق رشته كوههاي چهل چشمه به علت پوشش گياهي ييلاق نشين دامداران كشور همجوار عراق بوده است، خصوصاً ميان دو دولت ايران وعراق در اواخر دولت قاجار ودر زمان پهلوي اول وپهلوي دوم پيماني بوده است به نام « پيشخورانه » كه دامدارن مناطق گرمسير كردستان عراق از مناطق بازيان و گرميان كه مشهور به جاف بوده اند در قبال پرداخت مبالغي براي چرانيدن دام هاي خود به اين مناطق آمده اند كه كمتر از 3 ماه وبيشتر از 5 ماه در سال نبود. در مرزباني، پيشخورانه پرداخت نموده ودر مناطق كوهستاني وخوش آب وهواي چهل چشمه ييلاق نشن بوده اند كه تأثيرزيادي روي فرهنگ نام گذاري اين يالها ومناطق چهل چشمه در طول زمان داشته اند. مثلاً «كاني زليخا» يا «قولي زليخا»، اين يال به اسم دامداري بود به نام زليخا. يا « هواجمين » كه ييلاقي بزرگ وبا تنوع گل وگياه گوناگون بوده بين آبادي دره دزدان وشاه قلعه واقع بوده است كه صاحب دام كسي بوده به اسم «جمين» كه هنوز به اين نام مانده است. يا «كاني چاوره ش» كه بين آبادي گلچهر حومه ي منطقه ي مريوان وعيسي اولاد كه روستايي است مشهور به قلعه ي مريوان به اسم « چاو ره ش » يعني چشم سياه كه هنوز در خاطره هاي افراد قديم وجديد مانده اگر چه شايد نسل كنوني ، نام گذاري و وجه تسميه ي آن را نداند. حال به شناسايي بيشتر يالهاي كوه چهل چشمه مي پردازيم. يال مله كه وه: همجوار به آبادي اسحاق آباد است. آبادي سوله روبروي كوه دوبرا يكي از قله هاي چهل چشمه است . يال برد قبله : روبروي كاني با وآبادي توكلان است. يال مله كه وه : متصل است به كوه باشورتي واسحاق آباد. يال كاني زليخا: از يك طرف به قشلاق جاف واز يك طرف به آبادي سولان متصل است.خود قله ي شاه نشين بلند ترين قله ي چهل چشمه از يك طرف به يال هيل متصل است واز يك طرف به آبادي گوگجه كه درحومه ي شهرستان مريوان واقع است. يال كال كالي: يكي از يالهاي چهل چشمه است كه به اسم زني جاف كه صاحب ييلاق بود. به نام «كالي». حال مجموعه كوههاي چهل چشمه را از نزديك بررسي كنيم: 1- كوه مزگوت وميرزا( مسجد وميرزا): يكي از قله هاي كوه چهل چشمه ، پشت آبادي نرگسله واز يك طرف متصل است به آبادي كول واز يك طرف به آبادي دوزخ دره وصل است.2- كوه هنگ لانه ( لانه ي زنبور ) : يكي از كوههاي رشته كوه چهل چشمه است از يك طرف پشت آبادي كاني ميران كه همجوار كوه سلطان آغزه تو مي باشد. 3- كوه برد ملاخدر( سنگ ملاخدر) : يكي از كوههاي چهل چشمه است كه همجوار آبادي گلچهره است.

4- كوه هزار ميرگ( هزار مرتع) : يكي از رشته كوههاي چهل چشمه است از يك طرف متصل است به آبادي « هواره گرمه ».5- كوه كاني ميران: يكي از كوههاي چهل چشمه است از يك طرف وصل است به آبادي ريزاوي وهمجوار كوه« دوبرا» يعني دو برادر است كه دوبرا خود يكي از قله هاي بزرگ چهل چشمه است.6- كوه كونه شم شم : به ارتفاع 2500 متر در محدوده ي مريوان ازيك طرف متصل است به آبادي « توراخ تپه» در تركي يعني گل وازيك طرف به آبادي سوله همجوار است.7- كوه باشورتي : مشهور به هه له جار همجوار آبادي آگجه است. آگجه حومه ي مريوان است.8- كوه هلا كوكان: يكي از كوههاي چهل چشمه است از يك طرف متصل است به آبادي ريواسه واز يك طرف به آبادي كاني كبود. آبادي ريواسه وآبادي كاني كبود متصل هستند به كوههاي ميشيا وشيان كه ميشيا وشيان همجوار كوههاي كردستان عراق هستند.9- كوه سر سيلاو: يكي از قله كوههاي چهل چشمه كه همجوار كوه كا نعمت است.10- كوه كا نعمت: يكي از كوههاي چهل چشمه كه متصل است به آبادي اسحاق آباد.11- كوه ماره سوور ( مار سرخ ): يكي از كوههاي چهل چشمه است بين آبادي اسحاق آباد وكوه كا نعمت واقع است ( گويا مار سرخ رنگ در اين كوه زياد است)12- كوه قولي قاورمي: مشهور به كوه پشت دربند از يك طرف وصل است به كوه كاني تاله و از طرف ديگر متصل است به آبادي دره دزدان در ديواندره و با روستاي قزل بولاغ ( چشمه ي قرمز) همجوار است.

13- كوه برده سفيد وكوه پشت دربند يكي است.14- كوه كاني تاله وكوه بيشكاوي: متصل هستند به آبادي قزل بلاغ وآبادي شاه قلعه در حومه ي شهرستان ديواندره ودر امتداد كوه دربند وبرده سفيد هستند.15- كوه دره تنگي : بين كيواراوي وپشت دربند واقع است.16- كوه دربند: پشت آبادي شاه قلعه است ودر امتداد كوه پشت دربند است.

17- كوه كل كوژه : يكي از قله هاي رشته كوه چهل چشمه كه متصل است به آبادي توكلان واز يك طرف آبادي شريف آباد.( كل همان كل فارسي است) 18- كوه گرده قولنگ: متصل است به آبادي دره دزدان از يك طرف وآبادي شاه قلعه كه پشت كاني شيخ احمد واقع است. 19- كوه تاله سخته: هم به آبادي دره دزدان وهم شريف آباد همجوار است .20- كوه باينچوب : از ماموخ مشتق مي شود وروبروي آبادي باينچوب مي باشد.21- كوه دالاش ( كركس) : يكي از رشته كوههاي چهل چشمه كه مشرف است به آبادي قزل بولاغ ( چشمه ي قرمز) واز يك طرف به آبادي دوزخ دره .

22- كوه هزار ميرو (هزارمرتع): طرف يال كل با( گردنه ي باد) يال چهل چشمه وكوه دوبرا واقع است.23- كوه سلطان: يكي از رشته كوههاي چهل چشمه پشت آبادي نرگسله واقع است.24- كوه قجه و و كوه كونه قاژ(لانه ي كلاغ ): از يك طرف متصل است به كوه سلطان واز يك طرف كوه سلطان آغزه تو مي باشد.25- كوه سلطان آغزه تو : كوه بلندي است در سلسله موههاي چهل چشمه به اسم صحابه اي است كه گويا كشته شده ودر بلندي همان كوه دفن شده اند.

26- كوه چشمه‌ي كاني با: پايين تر از سولانه سخته مي باشد مربوط به آبادي توكلان است. قبلاً كه در مناطق روستايي ودور افتاده يك بيماري شايع بود كه انسانها بدنشان باد ميكرد معتقد بودند اگر بيابند از آب آن بخورند وبا آب اين چشمه آبتني كنند شفا خواهند يافت.27- كوه كاني ميران ( چشمه ي اميران) : هم به آبادي توكلان وهم به آبادي شاه قلعه متصل است. در منطقه ي ديواندره وهم جوار منطقه ي كاني زيرينه است كه به جرات مي توان گفت منطقه ي كاني زيرينه در ايران بزرگترين پوشش نعناع وپونه ي كوهي را دارا مي باشد.28- كوه په پوله بهار (په پوله يعني پروانه): يكي از كوههاي چهل چشمه است كه هميشه پروانه ها و پرندگان كوچك در آن زندگي مي كنند.29- كوه باشورتي : كوهي از سلسله كوههاي چهل چشمه كه گل وگياه خوش بو در آن به وفور وجود دارد واسم ديگر اين ، كوه گل زرد مشهور است كه بيشتر گلهاي اين كوه ودامن آن زرد رنگ است.30- كوه سولانه سخته: كه منطقه اي سخت است وگل سولان ( گل پامچال ) زياد دارد.31- كوه گاوه لان: لان يعني لانه. گاوه هم گياهي است كه در قديم براي سوخت تنور وهيزم بخاري منزل استفاده مي كردند . در بعضي از مناطق كردستان اين هيزم را گوگم هم مي گويند.32- كوه قبر دومه : كه بين سلطان آغزه تو وكوه دوبرا واقع است كه يكي از قله كوههاي چهل چشمه است كه بالاي كوه، قبر يك چادر نشين باقي مانده كه در زبان كردي به ( دوم) مشهورهستند وبه همين نام باقي مانده است.33- كوه ولوشار: بين آبادي گلچهره وآبادي صوفي به ده است.34- كوه برد ملا خدر: اسم يكي از قله كوههاي چهل چشمه است كه شكارگاه مخصوص شخصي به نام ملاخدر بوده است وبه همين نام نامگذاري شده است.در آخر لازم مي دانم كه از چند ييلاق مشهور در منطقه ي چهل چشمه نام ببرم:

1- ييلاق قولنگ احمد خدر: يك نفر جاف بوده كه ييلاق آن بين آبادي دره دزدان وآبادي شاه قلعه واقع بوده است در منطقه ي شمال شرق ديواندره .2- ييلاق ميكائيل كوره: سر ايل جافها بوده و« پيشخورانه» به دولت مركزي ايران داده واز منطقه بازيان كه منطقه اي گرمسير در كردستان عراق بوده براي چراي دامهاي خود به منطقه ي بين آبادي شاه قلعه وآبادي دره دزدان آمده كه هنوز بقاياي گورستان اين جافها در منطقه ي ييلاقي آن باقي مانده است. كوره: در اينجا «كور» معني مي دهد كه گويا يك چشم ايشان كور بوده است.3- هوار يا ييلاق كاني چاوره‌ش: در دامنه ي قله ي شاه نشين چهل چشمه است كه به اسم صاحب ييلاقي بوده به اسم چاوره ش ( چشمان سياه) كه اسم زني بوده نامگذاري شده است وبالاي آبادي بست واقع است وچشمه ي خيلي پر آب وسردي را هم داراست.

4- ييلاق جمين : خوش آب وهوا وپر از تنوع گياهي است بين آبادي دره دزدان كه اوهم جاف بوده واين ييلاق به اسم جمين نامگذاري شده است.5- ييلاق كاني زليخا: در منطقه ي چهل چشمه كه به اسم صاحب ييلاق زليخا نامگذاري شده است. ازاين نامها معلوم مي شود كه زن كرد در انجام كارها ودامداري ، نقش اساسي داشته است وشخصيت مستقل خود را نشان داده است وچون هميشه توليد كننده بوده است، نام گذاري بيشتر مكانها وييلاقها به اسم آنها ثبت شده است.6- هوار يا ييلاق مصطفي خان: كه در دامنه ي كوه « زير ئاوا» زير يعني طلا آباد در 25 كيلومتري جنوب غربي شهرستان ديواندره واقع شده است كه اين مصطفي خان در زمان شريف الدوله قاجار حكمران كردستان در جنگ با عشاير ودر 25 كيلومتري شرق ديواندره با 70 نفركشته شده است كه گويا جنگ براي تصاحب چراگاههاي بيشتر بوده است. در پاي كوه زيرآباد هنوز آثار خانه ها و گورستان وچاه آب مصطفي خان ديده مي شود كه نشان از شوكت وعظمت دامداري وقدرت ايشان بوده است.